Tłumaczeniowe FAQ – czy proofreading może wykonywać tylko native speaker? Kim właściwie jest ten native speaker? Co z osobami dwujęzycznymi? Jaka jest ich rola w procesie lokalizacji?
Pojęcie native speaker nabrało w ostatnim czasie nowego znaczenia. Wiele osób rozumie je jako obcokrajowca posługującego się językiem obcym, na który lub z którego właśnie został dokonany przekład. Jest to bardzo nietrafiona ocena rzeczywistości; ocena dokonana przez pryzmat metryki, a nie życiowego doświadczenia w kontakcie z językiem oraz kulturą danego obszaru językowego. W dzisiejszym zglobalizowanym świecie, choć chwilowo wyhamowanym przez pandemię, obserwujemy ciągłą migrację ludności na dużą skalę, mieszanie kultur, a także rodziny wielojęzyczne oraz dzieci emigrantów, które nabywają kompetencje językowe, wychowując się w dwóch różnych światach. Ich przewaga nad tradycyjnie rozumianymi native speakerami jest nie do oszacowania. Postaram się teraz wykazać, na czym polega ta zaleta.
1. Czym jest dwujęzyczność?
Dwujęzyczność to umiejętność posługiwania się dwoma różnymi językami jako ojczystymi. Cecha ta najczęściej wynika ze zróżnicowania etnicznego obszaru, na którym występuje, bądź – w kontekście współczesnego świata – z migracji ludności lub też rodzin wielojęzykowych. Wyróżnia się wczesną oraz późną dwujęzyczność – w zależności od tego, czy język został nabyty przed, czy po 11. roku życia. Hipoteza okresu krytycznego (ang. Critical Period Hypothesis) to teoria dotycząca przyswajania języka sformułowana przez amerykańskiego badacza Erica Lenneberga, który jako pierwszy zauważył, że okres na przyswojenie języka kończy się ostatecznie w wieku około 12 lat. Lenneberg stwierdził, że jeśli nabycie języka nie nastąpi przed upływem tego okresu, nigdy nie będzie możliwe jego przyswojenie w całkowitej, funkcjonalnej formie. Do hipotezy Lenneberga nawiązuje również Noam Chomsky, który twierdzi, że przyswojenie języka możliwe jest dzięki czynnemu mechanizmowi przyswajania języka (ang. Language Acquisition Device lub LAD), który jest w tym okresie aktywny i pozwala na przyswojenie zasad gramatyki uniwersalnej. Według Chomsky’ego zasady gramatyki uniwersalnej obecne są we wszystkich językach świata i – ponieważ są wrodzone – dzieci przyswajające język nie muszą się ich uczyć. Jednak po upływie okresu krytycznego mechanizm przyswajania języka ulega zanikowi, a pełne poznanie języka bez jego pomocy jest praktycznie niemożliwe.
Dodatkowo wyróżnia się: akwizycję symultaniczną (2 języki natywne) oraz akwizycję sekwencyjną (późna akwizycja), a także naturalną dwujęzyczność (interakcja z native speakerami) oraz sztuczną dwujęzyczność (formalne nauczanie).
2. Dwukulturowość
Koncepcją bliską dwujęzyczności jest pojęcie dwukulturowości, czyli przyjmowania elementów obcej kultury w wyniku kontaktów językowych i kulturowych. Jest to największy atut współczesnych native speakerów. Dell Hymes rozszerzył pojęcie kompetencji językowej, którą Noam Chomsky określił jako zdolność językową, uwarunkowaną genetycznie, w zakresie danego języka. Kompetencja komunikacyjna uwzględnia aspekt znajomości norm społeczno-kulturowych w repertuarze językowym. Postrzeganie języka przez Chomsky’ego ma charakter psycholingwistyczny, zaś przez Della Hymesa – socjolingwistyczny. Za tym z kolei idzie pojęcie języka jako „pędzla” – narzędzia do kreowania rzeczywistości. Wynika ono z hipotezy Sapira-Whorfa i zawarte jest w słowach: „nasze myślenie jest zdeterminowane przez język”, choć nigdy nie zostało ani udowodnione, ani obalone. Jako aksjomat przyjmuje się, że użytkownik języka obcego (języka drugiego) będzie osobą bilingwalną, i zatem dwukulturową. Znajomość reguł obowiązujących w określonej społeczności językowo-kulturowej (ang. socio-lingual conventions) będzie stanowić aproksymację definicji kompetencji dwukulturowej. Oczywiście jest to pojęcie względne, jako że nie ma czegoś takiego jak absolutna kompetencja dwukulturowa. Wiedzę o kulturze kraju docelowego zdobywa się wolno i stopniowo.
3. Przewaga osób dwujęzycznych
Przekład jest procesem powtórnego osadzenia treści w nowych kontekstach (ang. re-contextualization) z kluczową rolą funkcyjno-pragmatyczną. Ma to związek z otaczającym odbiorcę docelowego środowiskiem kulturowym na wszystkich jego poziomach i warstwach, łącznie z tzw. warstwą ukrytą, czyli ciągle rozwijającym się humanistycznym rozumieniem świata. Kompetencja kulturowa stała się wręcz synonimiczna z kompetencją translatorską, a dane empiryczne wskazują na znaczącą intuicyjność wiedzy lingwistycznej. W przedstawionym kontekście proces przekładu staje się formą aktu komunikacyjnego, czy wręcz aktywnością symboliczno-interakcyjną, podczas której użytkownicy współtworzą znaczenie komunikatu (stosując logikę Wittgensteina, słowa nabierają znaczenia w określonym kontekście – w tym przypadku w kontekście społeczno-kulturowym). Możemy uznać zatem, że kompetencje tłumacza dwujęzycznego to forma relacji poznawczej, która wymaga powiązania konstrukcji społeczno-kulturowych odbiorców przełożonego tekstu. Trudność polega na tym, że ludzie mają różne umiejętności poznawcze, a znaczenie – czy też zrozumienie – będzie uzależnione od doświadczenia.
Zatem strategie tłumaczeniowe – takie jak adaptacja, przekład komunikacyjny, ekwiwalencja, modulacja, udomowienie, transpozycja – są przez osoby dwujęzyczne i dwukulturowe lepiej rozumiane, a ich umiejętności są nieocenione w kontekście procesów lokalizacyjnych. Ewolucja konstrukcji społecznych, która obecnie przebiega w kierunku cyfryzacji oraz tworzenia relacji międzykulturowych, oznacza, że każda warstwa następnie podlega dalszej subkategoryzacji. W tej sytuacji osoby dwujęzyczne poradzą sobie o wiele lepiej niż klasyczny native speaker, gdyż są po „obu stronach barykady”. Nie są ograniczone tylko kodem językowym, ale dysponują tzw. best of both worlds. Prawidłowe rozumienie kultury to nieustanna interpretacja warstwy zjawisk afektywnych oraz schematów społecznych, a te, szczególnie w procesie lokalizacji, odgrywają wielką rolę.
Wystarczy spróbować swoich sił w następujących przypadkach:
• Jednostki administracji publicznej: sejm, województwo;
• Literatura/film/kultura masowa: Kobieta mnie bije, Śpiewać każdy może, Trekkie vs Trekker, to be shafted;
• Wyrażenia charakterystyczne dla dialektów/slangu: bloke, mate, bugger all.
